فیلم مستند و فیلم داستانی دو شاخه‌ی اصلی سینما هستند که هرکدام شیوه‌ی روایت، هدف و تأثیر متفاوتی بر مخاطب دارند. شناخت تفاوت آنها به ما کمک میکند درک عمیق‌تری از مفهوم «واقعیت و تخیل در سینما» داشته باشیم.
در دنیای سینما، همه چیز میان دو قطب بزرگ حرکت میکند: واقعیت و تخیل. فیلم مستند تلاشی است برای نشان دادن حقیقت، در حالی‌که فیلم داستانی بر پایه‌ی روایت خیالی شکل می‌گیرد. درک تفاوت فیلم مستند و داستانی برای علاقه مندان، دانشجویان سینما و حتی مخاطبان عمومی اهمیت زیادی دارد؛ چون هر نوع فیلم، نگاه و تأثیر خاص خود را بر احساس و تفکر انسان دارد. در این مقاله، با بررسی دقیق این دو نوع فیلم و ویژگی‌هایشان، به زبان ساده تفاوت آنها را تحلیل می‌کنیم.
فیلم مستند اثری است که واقعیت را بدون تخیل یا فیلمنامه‌ی از پیش نوشته شده بازگو میکند و هدفش آگاهی بخشی و ثبت حقیقت است.
فیلم مستند یا Documentary Film نوعی از فیلم‌سازی است که بر پایه‌ی واقعیت شکل می‌گیرد. در مستند، سوژه‌ها واقعی هستند و روایت از دل زندگی و اتفاقات حقیقی استخراج می‌شود. مستند ساز به جای خلق دنیایی تخیلی، سعی دارد واقعیت را آن طور که هست ثبت کند و بیننده را به تفکر یا آگاهی برساند.
اهداف ساخت مستند میتواند آموزشی، اجتماعی، تاریخی یا حتی محیط زیستی باشد. بسیاری از مستندها درباره یک موضوع خاص تحقیق میکنند و آن را با تصویر، مصاحبه و روایت واقعی به نمایش می‌گذارند. این نوع فیلم برخلاف فیلم داستانی معمولاً از فیلمنامه‌ی ثابت پیروی نمی‌کند و در مسیر تولید، روایت ممکن است تغییر کند.
قبل از اینکه به تفاوت‌ها برسیم، بد نیست کمی دقیق‌تر به ویژگی‌های فیلم مستند نگاه کنیم. هرکدام از این ویژگی‌ها نشان می‌دهند که چرا مستندها تا این اندازه واقعی، تأثیرگذار و متفاوت از فیلمهای داستانی‌اند. ویژگی های فیلم مستند به شرح زیر است:
فیلم داستانی اثری است که با استفاده از فیلمنامه و بازیگران حرفه‌ای، دنیایی خیالی یا بازآفرینی شده از واقعیت را روایت میکند.
فیلم داستانی (Fiction Film) یکی از شناخته شده ترین انواع فیلم است که بر اساس تخیل، فیلمنامه و کارگردانی دقیق ساخته می‌شود. در این نوع فیلم، همه‌چیز از قبل برنامه‌ریزی می شود. دیالوگ‌ها، طراحی صحنه، لوکشین و از همه مهم تر داستان و موضوع جزو برنامه ریزی های پیش از شروع فیلمبرداری هستند. فیلم‌ساز تلاش میکند با خلق داستانی منسجم، احساسات، تخیل و هیجان را در مخاطب برانگیزد.
فیلمهای داستانی می‌توانند در ژانرهای مختلفی ساخته شوند؛ از درام و عاشقانه گرفته تا اکشن، علمی‌تخیلی یا ترسناک. هدف آنها بیشتر سرگرمی و انتقال پیام از طریق روایت داستانی است، نه مستندسازی واقعیت. این فیلم‌ها معمولاً دارای شخصیت پردازی دقیق، دیالوگ‌های طراحی شده و صحنه پردازی حرفه‌ای هستند.
فیلم داستانی با فیلمنامه، کارگردانی دقیق و استفاده از بازیگران حرفه‌ای ساخته می‌شود تا دنیایی خیالی اما باور پذیر برای مخاطب بسازد.
فیلمهای داستانی با دقت و برنامه ریزی کامل ساخته می‌شوند. در این آثار، همه چیز از قبل طراحی شده است؛ از مسیر روایت تا احساسات بازیگران. کارگردان تلاش میکند بیننده را به سفری احساسی ببرد و او را با دنیایی خیالی اما زنده رو به رو کند. ویژگی های این سبک فیلم ها به شرح زیر است:
تفاوت اصلی بین فیلم مستند و داستانی در منبع روایت و هدف ساخت است؛ مستند واقعیت را ثبت میکند و داستانی، تخیل و فیلمنامه را دنبال میکند.
اگر تا اینجا ویژگی‌های هر نوع فیلم را بررسی کرده‌ایم، حالا وقت آن است که به مقایسه مستقیم برسیم. درک تفاوت فیلم مستند و داستانی به مخاطب کمک میکند بداند چرا احساس، تجربه و پیام هرکدام متفاوت است و چه موقع باید از هر نوع فیلم استفاده کرد. همچنین درک این تفاوت ها سبب رعایت نکات مهم در ساخت فیلمهای داستانی حرفه ای می شود. در جدول زیر مهم‌ترین تفاوت‌ها را بررسی می کنیم:
| معیار | فیلم مستند | فیلم داستانی |
|---|---|---|
| منبع روایت | واقعیت و سوژه‌های واقعی | تخیل و فیلمنامه |
| هدف | آگاهی، آموزش، مستندسازی | سرگرمی، تأثیرگذاری احساسی |
| سوژه / شخصیت | افراد واقعی یا موضوعات واقعی | بازیگران حرفه‌ای و شخصیت‌های خیالی |
| ساختار | انعطاف‌پذیر، ممکن است غیرخطی باشد | برنامه‌ریزی‌شده و خطی یا طبق فیلمنامه |
| کنترل کارگردان | ناظر و انتخاب‌گر، کمتر قابل کنترل | کنترل کامل بر روایت و جزئیات |
| ابزار تصویری | مصاحبه، آرشیو، تصاویر واقعی | لوکیشن ساختگی، طراحی صحنه و جلوه‌های بصری |
| محدودیت تولید | وابسته به واقعیت، غیرقابل پیش‌بینی | برنامه‌ریزی کامل و قابل کنترل |
| هزینه | معمولاً کمتر | معمولاً بالاتر |
| تأثیر بر مخاطب | اعتماد و آگاهی | همدلی، هیجان و سرگرمی |
برخی آثار سینمایی عناصر مستند و داستانی را با هم ترکیب میکنند تا روایت واقعی را با جذابیت داستانی به مخاطب منتقل کنند.
در دنیای سینما، گاهی مرز بین واقعیت و تخیل محو می‌شود. برخی فیلم‌ها همزمان از ویژگی‌های مستند و داستانی بهره می‌برند تا داستانی واقعی اما جذاب برای مخاطب خلق کنند. این نوع فیلم‌ها که به آنها Docudrama یا فیلم بازسازی شده می‌گویند، به بیننده اجازه می‌دهند هم با واقعیت روبه‌رو شود و هم تجربه‌ای احساسی و داستانی داشته باشد. چند نمونه از این فیلم ها عبارت اند از:
فیلم مستند بر آگاهی و اعتماد مخاطب تأثیر می‌گذارد، در حالی که فیلم داستانی احساسات و همذات پنداری را برمی انگیزد.
هر نوع فیلمی، چه مستند و چه داستانی، روی ذهن و احساس مخاطب تأثیر می‌گذارد، اما شیوه‌ی اثرگذاری آنها متفاوت است. مستندها به مخاطب اعتماد و اطلاعات واقعی می‌دهند و بیننده را به فکر وادار میکنند. در مقابل، فیلمهای داستانی با روایت خیالی، شخصیت‌های قابل همذات‌پنداری و موقعیت‌های احساسی، مخاطب را سرگرم کرده و تجربه‌ای احساسی برای او می‌آفرینند.
فیلم مستند و داستانی هرکدام در رسانه و تبلیغات کاربرد خاص دارند؛ مستند واقعیت را نشان می‌دهد و داستانی مخاطب را با روایت جذاب درگیر میکند.
در دنیای امروز، رسانه‌ها و تبلیغات از هر دو نوع فیلم بهره می‌برند تا پیام خود را به بهترین شکل منتقل کنند. اما تاثیر و کاربرد هر کدام متفاوت است:
کاربرد مستند در تبلیغات:
کاربرد فیلم داستانی در تبلیغات:
فیلم مستند و فیلم داستانی هر کدام ویژگی‌ها، سبک روایت و هدف خاص خود را دارند. مستندها با ثبت واقعیت و ارائه اطلاعات قابل اعتماد، مخاطب را به تفکر و تحلیل دعوت میکنند، در حالی که فیلمهای داستانی با خلق دنیای خیالی، شخصیت‌های قابل همذات پنداری و روایت منسجم، تجربه‌ای احساسی و سرگرم کننده برای بیننده ایجاد میکنند.
با شناخت تفاوت فیلم مستند و داستانی، مخاطب میتواند بهتر تصمیم بگیرد که چه نوع فیلمی برای آموزش، اطلاع رسانی یا سرگرمی مناسب است و تولید کنندگان محتوا نیز می‌توانند با انتخاب نوع فیلم مناسب، پیام خود را مؤثرتر به مخاطب منتقل کنند.
خیر، بعضی مستندها شامل بازسازی یا تدوین برای جذابیت بیشتر هستند، اما بر اساس واقعیت ساخته می‌شوند.
بله، بسیاری از فیلمهای داستانی از رویدادهای واقعی الهام میگیرند و آنها را در قالب داستان بازآفرینی میکنند.
مستند واقعیت را ثبت میکند و هدفش آگاهی و اطلاعات است، در حالی که داستانی بر تخیل و روایت احساسات تمرکز دارد.
در برخی مستندهای بازسازی شده یا فیلمهای ترکیبی، بازیگر برای بازآفرینی صحنهها به کار میرود، اما هدف همچنان ارائه واقعیت است.
مستند برای ایجاد اعتماد و آگاهی مناسب است و داستانی برای جذب مخاطب و ایجاد تجربه احساسی کارآمدتر است.
